12 dekabrda bir qrup azərbaycanlı ekologiya fəalı digər QHT nümayəndələri ilə birlikdə Ermənistanı Qarabağın hazırda Rusiya sülhməramlılarının nəzarətində olan ermənilərin məskunlaşdığı hissəsi ilə birləşdirən Şuşa-Laçın yolu boyunca dinc aksiyaya başlayıb. Etirazçılar bu ərazidə yerləşən Qızılbulaq (Drmbon) və Dəmirli (Kaşen) qızıl və mis mədənlərinin qanunsuz istismarını pisləyib, ekoloji müfəttişlərə müraciət etməyi tələb ediblər. Həmin mədənlər çoxdan separatçı qurumun əsas gəlir mənbələrindən birini təşkil edib və orada hasil edilən metallar onun çox az “ixrac”larından idi. Bir həftə əvvəl Bakı ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi və düzgün vergi tutulması üçün onların əməliyyatlarının yoxlanılmasını tələb etsə də, de-fakto “hakimiyyət” bundan imtina edib. Dekabrın 11-ində Azərbaycan işğaldan azad edilmiş Qarabağ bölgəsində təbii sərvətlərin “qanunsuz istismarı” ilə bağlı Rusiyaya diplomatik nota göndərib.

Rus qüvvələri etirazçıların Xankəndinə tərəf getməsinin qarşısını almaq üçün yolu kəsdikcə, onların sıraları qabarmağa başladı, yüzlərlə insan ayağa qalxdı. Çadırlar açıldı, Azərbaycan hakimiyyəti elektrik və istilik təchizatı ilə kömək etdi. Qarabağ erməniləri bütün dünyadakı erməni və ermənipərəst təşkilatlarla birlikdə demək olar ki, dərhal Bakını “soyqırım siyasəti” aparmaqda ittiham etməyə başladılar və Azərbaycanın əslində Ermənistan tərəfindən təmin olunan qaz nəqlini (artıq SOCAR tərəfindən təkzib edilmiş) bağladığını iddia etdilər. Təəssüf ki, dünyanın bir sıra media və ekspertləri də hadisələrin bu təhrif olunmuş və qərəzli versiyasına sadiq qalıb, onları Azərbaycan hökumətinin Qarabağda erməniləri tərk etməyə məcbur edəcək humanitar fəlakət yaratmaq cəhdi kimi təqdim edirlər.

Prosesin kontekstini tam başa düşmək üçün bir neçə məqam aydınlaşdırılmalıdır. Əvvəla, atəşkəs rejimini və Rusiyanın Qarabağda mövcudluğunu tənzimləyən 09.11.2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanatda silahsız mülki Azərbaycan vətəndaşlarının əraziyə daxil olmasını məhdudlaşdıran heç bir müddəa yoxdur. Əksinə, sülhməramlı qüvvələrin işində tez-tez olduğu kimi, onların missiyası əraziyə girənləri yoxlamaq və onlara təhlükəsizlik təminatları verməkdir. Lakin 44 günlük müharibənin başa çatmasından 2 il keçməsinə baxmayaraq, azərbaycanlılar hələ də faktiki olaraq Xankəndinə və ermənilərin məskunlaşdığı digər ərazilərə gedə bilmirlər. Atəşkəsdən sonrakı ilk aylarda Bakı təmasların çox diqqətlə və mərhələli şəkildə bərpa edilməli olduğunu başa düşməkdə çox israr etməsə də, indi, Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh danışıqlarının inkişaf etdiyi bir mərhələdə, demək olar ki, icmalar arasında tam təcrid tətbiq etməyin heç bir mənası yoxdur. Əslində bu təcrid hər iki istiqamətdə işləyir: keçən il ruslar Azərbaycanın nəzarətində olan Şuşaya köçmək istəyən Qarabağdan olan erməni qadına girməyi qadağan etmişdilər. Beləliklə, 9 noyabr bəyanatının 7-ci bəndinin “Məcburi köçkünlərin və qaçqınların BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının nəzarəti altında Dağlıq Qarabağ ərazisinə və ona bitişik rayonlara qayıtması” bəndinin 2 il əvvəl olduğu kimi həyata keçirilməkdən uzaq olduğu görünür. Üstəlik, Azərbaycan tərəfi əsasən erməni mülki sakinlərinə yolu bağlamaqda ittiham olunsa da, etirazçılar artıq bu iddianı təkzib edərək, mülki avtomobillərin Laçın yolundan sərbəst keçə biləcəyini, səhiyyə və humanitar məqsədlər üçün lazım olan hər cür yardımın göstəriləcəyini təsdiqləyiblər. Əslində, fotolardan göründüyü kimi, və Ermənistanda bir çox insan, o cümlədən Türkiyə və Azərbaycana rəğbəti ilə seçilməyən Avropa Partiyasının lideri Tiqran Xzmalyan da təsdiqlədiyi kimi, öz yük maşınları ilə yolu bağlayan məhz Rusiya qüvvələridir. Prezident Əliyevin xarici siyasət məsələləri üzrə müşaviri Hikmət Hacıyev də yolun Rusiya tərəfi tərəfindən bağlandığını təsdiqləyib.

Rusiya sülhməramlılarının davranışı artıq nümayiş etdirdi ki, onlar tərəflər arasında təmasların əlcam etməsinin və normallaşmanın asanlaşdırılmasında maraqlı deyillər - və Rusiya tərəfinin bu yaxınlarda missiyanın 15-20 ilə qədər uzadılması ilə bağlı spekulyasiyalar aparmağa başlamasını nəzərə alınsa, Azərbaycanla Ermənistan arasında sülhün əlçatmaz görünməsini onun üçün məna kəsb edir. Üstəlik, sülh danışıqlarının real vüsət aldığı bir vaxtda erməni əsilli rusiyalı oliqarx Ruben Vardanyanın müəmmalı şəkildə “Artsaxın dövlət naziri” vəzifəsinə təyin olunması əlavə suallar yaradır. Vardanyan “Artsax” və Azərbaycan xalqlarının “bir-birinin yanında, lakin ayrı” yaşamalı olduğunu iddia edərək, onun boş və ümidsiz müstəqillik iddiasını dəstəklədiyini göstərir. Üstəlik, bu iddia Ermənistanın keçmiş prezidenti Köçəryanın bir vaxtlar azərbaycanlıları və erməniləri “etnik cəhətdən uyğun gəlməyən” adlandıran bədnam sözləri ilə əks-səda verdi. Bir çox ekspertlər hesab edirlər ki, Vardanyanın missiyası Qarabağ ermənilərinin həyat səviyyəsini yüksəltmək və onları həqiqətən müstəqil yaşaya biləcəklərinə inandırmaq üçün böyük resurslarından istifadə etməkdən ibarətdir.

Azərbaycanı tənqid edən siyasətçilər və ekspertlər unutmağa meyllidirlər ki, bu iki il ərzində, hətta tez-tez baş verən təxribatlar, o cümlədən əhəmiyyətli miqdarda silah tədarükü şəraitində, və Ermənistandan Laçın yolu ilə qondarma “Artsax özünümüdafiə qüvvələri”nə təlim keçmək məqsədi ilə bir qrup silahlı İran hərbçisinin gəlməsi kimi hadisələrinə baxmayaraq, Bakı belə tam reinteqrasiya prosesinə tələsməkdən imtina edib, kifayət qədər xoşməramlılıq nümayiş etdirib. Qazın və digər abadlıqların tədarükünə gəlincə, onlar həmişə Ermənistandan gəlirlər və Bakı heç vaxt onların fasiləsiz təminatı üçün heç bir məsuliyyət daşımayıb - “Arsax hakimiyyəti”nin davamlı olaraq hətta minimal təmaslardan imtina etdiyini nəzərə alsaq, bu qəribə bir şey olardı. Həqiqətən də, ətraf mühit, resurslardan istifadə və ümumi iqtisadi fəaliyyət kimi məsələlərdə əməkdaşlıq barədə razılıq əldə olunmayana qədər Bakıdan siyasi barışıq tələb etmək çətindir.

Bütün bunların fonunda azərbaycanlı etirazçıları 2014-cü ilin martında Krımda yerləşdirilən rus “kiçik yaşıl adamları” ilə müqayisə edən Tom de Vaalın səsləndirdiyi fikirlər qətiyyən qəbuledilməzdir. Bu “kiçik adamlar” dövlət tərəfindən Rusiyaya və ya Krım əhalisinə qarşı heç bir ciddi təhlükə yaratmadan başqa bir dövlətin ərazisinin işğalını asanlaşdırmaq məqsədi ilə göndərilib. Qışın ortasında Qarabağın şaxtalı dağlarına toplaşan insanlar beynəlxalq hüququn əsas normalarının həyata keçirilməsini və sülhməramlı missiyanın layiqincə yerinə yetirilməsini tələb edirlər. Əslində, bu hekayədəki yeganə əsl "böyük yaşıl adam" Vardanyandır - düzgün barışıq prosesini pozmaq və alt-üst etmək üçün Moskvadan göndərilmiş və eyni zamanda Aİ-nin əsas vasitəçi və sülhəməramlılarına əngəl törətmiş bir adam. Azərbaycan-Ermənistan barışığının səmimi tərəfdarları “Yaşıl dəhliz”i qaralamağın əvəzinə, onu davamlı və əhatəli sülhə aparan yola necə çevirəcəyinə diqqət yetirməlidirlər.