İkinci Qarabağ müharibəsinin bitməsi və Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin azad edilməsi Qarabağda iki icmanın birgə yaşayışının mümkün yolları məsələsini gündəmə gətirdi. Bununla əlaqədar olaraq, mümkün gələcək münaqişələrin, eskalasiyaların qarşısının alınması və aradan qaldırılması, beləliklə regionda davamlı sülhün yaradılması naminə yeni yollar araşdırılmalıdır. Buna görə də, sülhün gender və feminizm nöqteyi-nəzərindən öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir və sülhə nail olmaq üçün yeni yollar tapmağa kömək edə bilər.

Araşdırmalar göstərir ki, qadınların sülh proseslərində iştirakı sülhü daha dayanıqlı və davamlı edir və il ərzində zorakılıq səviyyəsini 24,9% aşağı sala bilər.

Bunun səbəbi isə cinslərin fərqli baxış bucaqlarına sahib olmaqlarıdır. Beləliklə, qadınların sülh proseslərinə müsbət təsiri ondan ibarətdir ki, qadınlar münaqişələri humanistləşdirir, onların sülh təşəbbüsləri isə əhalinin müxtəlif qruplarının sülh proseslərində iştirakına imkan yaradır. Lakin bu xüsusiyyətlərin sülhə nail olmaq üçün mühüm resurslar olmasına baxmayaraq, onlar sadəcə qanunverici orqanlar tərəfindən deyil, həm də sülh tədqiqatçıları və elm adamları tərəfindən nəzərə alınmır.[1][2][3]

Qadının sülhə müsbət təsir göstərməsi və davamlı sülhün təmin olunmasına töhfə vermək qabiliyyətinə malik olması barədə iddialar və bəyanatlar müxtəlif ölkələrin və icmaların nümunələri tərəfindən təsdiq oluna bilər. Şimali İrlandiya, Ruanda, Şri-Lanka, Liberiya və bir çox başqa ölkələr buna misaldır. 2003-cü ildə Liberiyada davam etməkdə olan toqquşmalara qarşı “Sülh quruculuğunda qadınlar şəbəkəsi”nin (WIPNET) kütləvi etiraz aksiyaları nəticəsində Liberiya vətəndaş müharibəsinin tərəfləri barışıq və danışıqlara çağırdılar (20 il ərzində ilk dəfə).4].Şimali İrlandiyada qadın aktivistlər demokratiya və tolerantlığın yüksək standartlarının bərpası yolu ilə möhkəm sülh üçün təməl yaratmış Mübarək Cümə razılaşmasının (Good Friday Agreement) əldə edilməsində böyük rol oynamışdılar.[5] Öz növbəsində, Ruandada qadınlar kimsəsiz uşaqlara qayğı və evlərin tikilməsi kimi bərpa proseslərində mühüm rol oynamış, həmçinin bank kassiri, taksi sürücüsü, mexanik və Nazirlər Kabinetinin üzvü funksiyalarını yerinə yetirməyə başlamışdılar.[6]

Beləliklə, 19-cu əsrin sonlarından etibarən qadınların sülh proseslərində iştirakı məsələsi alimlərin və beynəlxalq ictimaiyyətin gündəliyində durur. Buna görə də Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının qadınlar, sülh və təhlükəsizlik haqqında 2000-ci ildə qəbul edilmiş 1325 saylı qətnaməsində qadın hüquqlarının, onların sülh və təhlükəsizliyin qorunub saxlanması və möhkəmləndirilməsi səylərində bərabərhüquqlu, tam, həqiqi iştirakı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu günə qədər qadınlar, sülhün və təhlükəsizliyin təşviqi mövzusunda daha doqquz qətnamə qəbul olunmuşdur: 1820 (2008), 1888 (2009), 1889 (2009), 1960 (2010), 2106 (2013), 2122 (2013), 2242 (2015), 2467 (2019) and 2493 (2019).

Dünya təcrübəsini nəzərə alaraq, Ermənistan və Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndələri də Qarabağ münaqişəsinin sülh proseslərində qadınların daha geniş iştirakının vacibliyini vurğulamalıdır. Maraqlıdır ki, indiyədək sülh danışıqlarında münaqişə tərəfləri və vasitəçilər arasında heç bir qadın olmayıb. 2019-cu ildə Ermənistan BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1325 saylı qətnaməsinin yerinə yetirilməsi üzrə Milli Fəaliyyət Planı hazırlasa da, bu sənədin Azərbaycan versiyası isə hələ parlamentlə müzakirə olunur.

Milli Fəaliyyət Planlarının işlənib hazırlanması göstərir ki, hər iki dövlət qadınların Qarabağ münaqişəsinin sülh proseslərinə qoşulmasına böyük əhəmiyyət verir. Məsələn, 2010-cu ildən 2013-cü ilədək “Vətəndaş Təşəbbüsləri Mərkəzi” qeyri-hökumət təşkilatı Qarabağda “Cənubi Qafqazda sülhün qurulması üçün qadınların imkanlarının genişləndirilməsi” adlı regional layihə təşkil etmişdi. Bundan başqa, qadınlar və təhlükəsizlik mövzusunda müxtəlif konfranslar keçirilmiş, sülh proseslərində qadınların bərabər təmsil olunmasının zəruriliyi vurğulanmışdır. Belə ki, 2014-cü ildə o zaman erməni işğalı altında olan Şuşada hərbi və müharibədən sonrakı dövrdə qadın problemlərinə həsr olunmuş “Erməni Qadınları Müharibə və Sülh Yolayrıcında” adlı konfrans keçirilmişdir. Bu konfransda qadınların sağlam cəmiyyətin formalaşmasında və davamlı sülhün bərqərar olmasında özlərini bərabər və faydalı hiss etmələri üçün bütün şəraitin yaradılmasının zəruriliyi vurğulanmışdır. 2018-ci ildə Bakıda “Qadınlar, Sülh və Təhlükəsizlik” problemlərinə dair konfrans təşkil olunmuş, Azərbaycanın NATO yanında nümayəndəliyinin rəhbəri vəzifəsini icra edən Qaya Məmmədov konfransda çıxış edərək tədbirin əhəmiyyətini və Azərbaycan qadınlarının sülh və təhlükəsizlik sahəsində fəal iştirakının təmin edilməsində əməkdaşlığa hazır olduqlarını vurğulamışdır.

Fəaliyyət planlarının qəbul edilməsi, konfransların keçirilməsi və qadınların sülh və post münaqişə bərpa proseslərin bütün mərhələlərində iştirak çağırışlara baxmayaraq, vəziyyət əvvəlki kimi qalır.

Qadınların az təmsil olunması aşağıdakı səbəblərə görə ola bilər: birincisi, sülh prosesi ənənəvi gender rolları ilə səciyyələnir, bu zaman, adətən, qərarverici şəxslər kişilərdən ibarətdir; stereotiplər səbəbi ilə münaqişələrin idarə edilməsi və nizamlanması mexanizmlərin qəbul edilməsi səviyyəsində qadınların iştirakı çox aşağı səviyyədədir; həmçinin indiyədək ATƏT-in Minsk qrupunun danışıqlarında heç bir qadın olmayıb, çünki Minsk qrupunun rəhbər vəzifələrində qadınlar olmayıb. Bundan başqa, Ermənistanda və Azərbaycanda qadın təşkilatları qadınları sülh quruculuğu proseslərinə cəlb etməyə çalışırlar, lakin qadın aktivistlərin sayı ənənəvi gender rolları və stereotiplər səbəbindən hələ də aşağıdır.

Bütün bunları nəzərə alaraq, beynəlxalq təcrübədən yararlanmaq və qadınların Qarabağ münaqişəsinin sülh quruculuğu və post münaqişə bərpa proseslərinə tam daxil edilməsinə şərait yaratmaq lazımdır, çünki davamlı sülhün və gələcək post-münaqişə siyasi razılaşmaların əldə olunması əhalinin müxtəlif qruplarının nəzərə alınmasını və bu qrupların inklüziv sülh quruculuğu proseslərinə inteqrasiyasını tələb edir. Qarabağ münaqişəsi kontekstində sülh quruculuğunun həqiqətən inklüziv olması üçün yerli icmaların tələbatı və dəyərləri nəzərə alınmalıdır. Beləliklə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1325-ci qətnaməsinin qəbul edilməsindən 21 il sonra “Qadınların dünya quruculuğunda rolu nədən ibarətdir və qadınlar dünyaya necə təsir göstərə bilərlər?” sualı yox, “Bu qətnaməni ən yaxşı şəkildə necə yerinə yetirmək və nəticədə qadınların sülh və post-müharibə sonrası bərpa proseslərində daha geniş iştirakına necə nail olmaq olar?” sualı olmalıdır.

İstinadlar:

[1] Boulding, E. (1984). Focus On: The Gender Gap. Journal of Peace Research 21 (1), 1–3.

[2] Reardon, B. (1985). Sexism and the War System. New York: Teachers College Press.

[3] Brock-Utne, B. (1985). Educating for Peace: A Feminist Perspective. New York: Pergamon Press.

[4] Mungai, A. N. (2012). The role of women in post-conflict reconstruction in Africa: a case study of Liberia. (Doctoral dissertation, University of Nairobi, Kenya).

[5] Dowler, L. (1998). And they think I'm just a nice old lady women and war in Belfast, Northern Ireland. Gender, Place and Culture: A Journal of Feminist Geography, 5(2), 159-176.

[6] Mzvondiwa, C. N. (2007). The role of women in the reconstruction and building of peace in Rwanda: Peace prospects for the Great Lakes Region. African Security Studies, 16(1), 99-106.